مفهوم بین‌المللی وقف و انواع آن

وقف چیست؟

وقف (endowment)، کمک مالی یا دارایی به یک سازمان غیرانتفاعی است که از درآمد حاصل از سرمایه‌گذاری برای یک هدف خاص استفاده می‌کند. موقوفه می‌تواند به‌کل دارایی­های قابل سرمایه‌گذاری موسسه غیرانتفاعی، که به‌عنوان "سرمایه اصلی" یا "مادی" شناخته شود، .

و به معنای استفاده برای عملیات یا برنامه‌هایی است که با خواسته‌های اهداکننده مطابقت داشته باشد، اشاره دارد. اکثریت وقف‌ها برای تلاش‌های خیریه و با حفظ مقدار سرمایه اصلی بدون دست‌کاری در هنگام استفاده از درآمد سرمایه‌گذاری، طراحی‌شده‌اند.
 

 تقسیم‌بندی وقف

وقف به‌عنوان ائتلاف، بنگاه خصوصی یا موسسه خیریه عمومی، سازمان‌دهی می‌شوند. بسیاری از موقوفه‌ها توسط مؤسسات آموزشی مانند کالج‌ها و دانشگاه‌ها اداره می‌شوند. برخی نیز تحت نظارت مؤسسات فرهنگی مانند موزه‌های هنر و یا کتابخانه‌ها، سازمان‌های مذهبی و سازمان‌های خدمات گرا مانند صندوق‌های بازنشستگی یا بیمارستان‌ها قرار دارند.

در بعضی موارد، درصد مشخصی از دارایی‌های موقوفه، مجاز به استفاده سالیانه می‌باشد، بنابراین مبلغی که از سرمایه‌گذاری خارج می‌شود، می‌تواند ترکیبی از درآمد و اصل سود باشد. نسبت سرمایه اصلی به درآمد، بر اساس نرخ غالب بازار سال‌به‌سال تغییر خواهد کرد.

انواع وقف

وقف چهار نوع است: نامحدود، مدت‌دار یا دوره‌ای، نیمه و محدود.

· وقف دوره‌ای، معمولاً تصریح می‌کند که تنها پس از یک دوره زمانی یا یک رویداد خاص، سرمایه اصلی را می‌توان صرف کرد.· وقف نامحدود، دارایی‌هایی است که می‌تواند صرف‌نظر از موسسه دریافت هدیه؛ صرف، ذخیره، سرمایه‌گذاری و توزیع شوند.

· وقف نیمه، کمک مالی یک فرد یا موسسه است که با قصد داشتن این صندوق برای اهداف خاص مورداستفاده قرار می‌گیرد. این سرمایه اصلی به‌طورمعمول حفظ می‌شود، در حالی که درآمد با هر تشخیصی از اهداکننده، صرف شده یا توزیع می‌شود.

این وقف معمولاً توسط مؤسساتی اهدا می‌شود که از طریق انتقال داخلی یا با استفاده از امکانات نامحدود که قبلاً به موسسه داده‌شده است، از آن بهره‌مند می‌شوند.

· وقف محدود، محدودیت سرمایه اصلی خود را به‌طور دائم حفظ می‌کنند، در حالی که درآمد حاصل از دارایی‌های سرمایه‌گذاری بر اساس مشخصات اهداکننده، صرف می‌شود.

به‌استثنای برخی شرایط، شروط وقف نمی‌تواند نقض شود. اگر یک موسسه نزدیک به ورشکستگی باشد یا آن را اعلام کرده باشد، اما هنوز دارایی موقوفه داشته باشد، دادگاه می‌تواند یک دکترین cy-près  صادر کند تا بسته به صلاحدید دادگاه این موسسه بتواند از این دارایی‌ها برای بهبود شرایط مالی خود استفاده کند، .

در حالی که همچنان به خواسته‌های اهداکننده احترام می‌گذارد، ممکن است بخشی از وجوه برای پرداخت بدهی‌ها یا هزینه‌های عملیاتی که "استیلاء وقف" نامیده می‌شود، تخصیص داده شود و گاهی اوقات می‌تواند به تأیید دولت نیاز داشته باشد.

اوقاف و آموزش عالی

وقف، بخشی جدایی‌ناپذیری از مؤسسات دانشگاهی غربی است که میزان موقوفه تحصیلی می‌تواند معیار مناسبی از رفاه آن باشد. وقف، کالج‌ها و دانشگاه‌ها را قادر می‌سازد تا هزینه‌های عملیاتی خود را با منابعی غیر از هزینه تحصیل تأمین کنند و سطح پایداری را با استفاده از موقوفه به‌عنوان یک صندوق روز مبادای بالقوه تأمین کنند.

موقوفه‌ها توسط این نهادها ایجاد شده و یا به‌عنوان هدایای اهدا شده از سوی اهداکنندگان در موارد متعددی استفاده می‌شود. موقوفه‌ها می‌توانند سلامت مالی بخش‌های خاص را تضمین کنند؛ می‌توانند مقام استادی را تثبیت کنند؛ .

می‌توانند به دانشجویان به شکل بورس تحصیلی یا کمک‌هزینه تحصیلی به میزان شایستگی اهدا شوند؛ یا ممکن است به‌عنوان کمک به دانش‌آموزانی که دچار مشکلات اقتصادی هستند، داده شوند.

"موقعیت‌های کرسی" یا "مقام استادی موقوفه" با درآمد حاصل از وقف و پرداخت سرمایه که مؤسسات می‌توانند برای استخدام اعضای هیئت‌علمی بیشتر، و افزایش نسبت استاد به دانش‌آموزان استفاده کنند، تأمین می‌شود. این موقعیت‌های کرسی معتبر هستند و برای استادان ارشد محفوظ می‌باشند.

همچنین می‌توان برای سایر رشته‌ها، ادارات یا برنامه‌های دانشگاهی نیز موقوفه مالی ایجاد کرد. به‌عنوان مثال، کالج اسمیت به‌طور خاص برای باغ گیاه‌شناسی خود موقوفه ایجاد کرده است و دانشگاه هاروارد دارای 10،000 موقوفه مالی جداگانه است.

مدیریت وقف

هدف هر گروه با توجه به وظیفه مدیریت موقوفه مالی دانشگاه، این است که با سرمایه‌گذاری درآمد وقف به رشد پایدار دست یابد، در حالی که در هزینه‌های عملیات موسسه و اهداف آن، مشارکت می‌کند.

مؤسسات آموزشی قدیمی مثل مدارس لیگ آیوی (Ivy League) در ایالات‌متحده موفق به ساخت صندوق‌های بسیار قوی شده‌اند که به خاطر اهدای متوالی فارغ‌التحصیلان ثروتمند و صندوق‌های سرمایه‌گذاری موفق بوده‌اند.

مدیریت وقف، به‌نوبه خود یک نظم است. خلاصه‌ای از ملاحظات که توسط یک تیم مدیریت پیشرو انجام شده است شامل: تعیین اهداف، ایجاد یک سیاست پرداخت، ایجاد یک سیاست تخصیص دارایی، انتخاب مدیران، مدیریت ریسک‌ها، کاهش هزینه‌ها و تعیین مسئولیت‌ها.

انتقاد از وقف

دانشگاه هاروارد و سایر مؤسسات آموزشی نخبه، به خاطر میزان موقوفه مالی در معرض انتقاد قرارگرفته‌اند. منتقدان، ابزار سوددهی بزرگ و موقوفه مالی چند میلیارد دلاری را زیر سؤال برده‌اند و آن را احتکار به‌حساب آوردند، به‌ویژه به این دلیل که هزینه تحصیل در پایان قرن بیستم افزایش پیدا کرد.

موقوفه‌های بزرگ به‌عنوان بودجه روز مبادا برای مؤسسات آموزشی موردتوجه قرار گرفت، اما در طول رکود اقتصادی سال 2008 بسیاری از سازمان‌های وقفی وجوه پرداختی خود را کاهش دادند.

مطالعه‌ای روی بررسی اقتصادی آمریکا در سال 2014 دقیقاً در مورد انگیزه‌های این رفتار انجام شده است و نشان داد که روند تأکید بیش‌ازحد بر سلامت وقف به‌جای موسسه به‌طور کل وجود دارد.

این مسئله برای فعالان دانشجویی، با چشم‌انداز بحرانی که کالج‌ها و دانشگاه‌های آن‌ها روی موقوفه مالی سرمایه‌گذاری می‌کنند، غیرعادی نیست.

در سال 1977، کالج همپشیر (Hampshire) از سرمایه‌گذاری در آفریقای جنوبی در اعتراض به آپارتاید محروم شد، حرکتی که تعداد زیادی از مؤسسات آموزشی در ایالات‌متحده نیز از آن تبعیت کردند. پیشگیری از بی‌بهره سازی صنایع و کشورهایی که دانش­آموزان ازنظر اخلاقی به خطر افتاده­اند، همچنان در میان فعالان دانشجویی رایج است.

موقوفه مالی و وام‌های ضروری فدرال

مدیران اوقاف باید با فشار و پراکندگی سود مقابله کنند تا از دارایی‌ها برای پیشبرد یا رشد پایدار بنیاد، موسسه یا دانشگاه خود بهره ببرند. خیریه‌های بشردوستانه و یا به‌طور خاص بنیادهای خصوصی غیرعملیاتی،

دسته‌ای که اکثریت زیربناهای وام مالی بلاعوض را شامل می‌شوند، به‌موجب قوانین فدرال، 5 درصد از دارایی‌های سرمایه‌گذاری خود را در سال مالی باید برای اهداف خیرخواهانه صرف کنند.

بنگاه‌های عملیاتی خصوصی باید به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای - 85٪ یا بیشتر - از درآمد سرمایه‌گذاری خود را پرداخت کنند، در حالی که بنگاه‌های اجتماعی از این قاعده معاف هستند.

تاریخچه و آینده وقف

قدیمی‌ترین موقوفه به پادشاه هنری هشتم و خویشاوندانش، نسبت داده می‌شود. مادربزرگش، کنتس ریچموند، خیریه‌هایی را در الهیات آکسفورد و کمبریج تأسیس کرد، در حالی که هنری هشتم مقام استادی را در رشته‌های مختلف در آکسفورد و کمبریج راه‌اندازی کرد. مارکوس اورلیوس، اولین دوره موقوفه ثبت‌نام برای مدارس بزرگ فلسفه در آتن را در حدود 176 میلادی تأسیس کرد.

طبق قانون کاهش مالیات و مشاغل مصوب 2017 و قانون بودجه دوحزبی مصوب 2018، به‌ویژه موقوفه‌های بزرگ دانشگاه‌ها باید مالیات بر درآمد سرمایه‌گذاری خالص 1.4٪ پرداخت کنند.

این مالیات بر درآمد روی موقوفه‌هایی اعمال می‌شود که حدود 35 کالج خصوصی و دانشگاهی با حداقل 500 دانش‌آموز و دارایی خالص 500000 دلار برای هر دانش‌آموز داشته باشند.

تاریخچه وقف قبل از اسلام
تاریخ پیدایش و چگونگی اوقاف و نذورات در میان ملل و اقوام قدیم به طور دقیق روشن نیست ولی از قرائن و شواهد تاریخی چنین به دست می‌آید که از آغاز پیدایش ادیان آسمانی و بعثت انبیا و ظهور کاهنان و ساخته شدن معبدها و آتشکده‌ها، صدقات و نذوراتی مانند «اوقاف» وجود داشته است.

این صدقات و نذورات صرف عمران و آبادی معابد و امور خیریه می‌شده است. کاهنان، موبدان، هیربدان، کشیشان و کاتبان نیز از همین راه امرار معاش می‌کرده‌اند.

وقف در بین ایرانیان
از میان ملل قدیم، اقوام آریایی‌نژاد؛ به ویژه ایرانیان که از زمان‌های دور به پیروی از آیین و کیش خود به کارهای نیک و آبادانی و دستگیری از درماندگان و بینوایان توجه بسیاری داشتند، به یقین دارای موقوفات و نذورات بسیاری برای نگهداری معابد و آتشکده‌های خود بوده‌اند که پاره‌ای از آنها در بعضی از شهرهای ایران، مثل یزد و کرمان باقی و دایر است.

هنگام فتح شوش توسط مسلمانان در بقعه دانیال نبی(ع)، سندی به دست آمد که به موجب آن گنجی برای پرداخت وام‌های بدون بهره اختصاص یافته بود. خلیفه مسلمین پس از اطلاع از این سند دستور داد گنج مذکور به بیت‌المال منتقل شده و طبق دستور مندرج در سند عمل شود. 

ایرانیان که همیشه طرفدار کردارنیک، پندار نیک بوده‌اند، در مورد کارهایی که روح وقف در آنها نهفته است نیز دنبال کار نیک را گرفته و ثروت سرشاری از خود برای دیگران باقی گذارده‌اند.

در ایران باستان کارهای خیری که امروز ما از آن به نام «وقف» یاد می‌کنیم به صورت «اشوداد»، «نیاز» و «گاهانبار» انجام می‌گرفته و هنوز در بین زرتشتیان رواج دارد.

اشوداد مرکب از دو کلمه «اشو» به معنی «در راه دین» و «داد» به معنی بخشیدن است؛ بنابراین، این کلمه را می‌توان، ‌بخشیدن در راه دین یا بخشش در راه خدا معنی کرد. این بخشش صرفا منظور تقرب به خدا بوده است.

نیاز عبارت است از این که وسایل و لوازم معبد و پرستشگاهی را خریداری کرده و در اختیار پرستشگاه بگذارند؛ مثلا فرش، چراغ و ... را تهیه کرده و به معبد تقدیم نمایند. 

زرتشتیان عقیده دارند که «اهورامزدا» دنیا را در شش هنگام آفرید. آنها برای این شش هنگام جشن دارند که مدت هر یک پنج روز است. چهار روز اول مقدمه جشن بوده و روز پنجم، مقدس و محترم است. در این جشن‌ها پس از انجام مراسم دینی، خوردنی و آشامیدنی بین نیازمندان تقسیم می‌شود و یاد و نام گذشتگان گرامی داشته می‌شود. 

بنابر آنچه بیان شد می‌توان گفت در ایران باستان و آیین زرتشت، وقف وجود داشته است و قرن‌ها قبل از اسلام بدان عمل می‌شده است. اسلام که در بردارنده همه مسائل مفید اجتماعی و اقتصادی است، این موضوع را تایید و تکمیل کرده و عمل به این سنت پسندیده را به پیروان خود توصیه نموده است. 

وقف در میان مردم بین‌النهرین
مردم بابل با انواعی از تصرفات مالی شبیه به وقف آشنا بودند؛ مثلا پادشاه، زمینی را از املاک خودش در اختیار یکی از کارکنان خود می‌گذاشت تا از درآمد آن بهره گیرد، بدون آن که مالک زمین شود و یا بتواند آن را به دیگری منتقل نماید. همین حق، طبق قانون به وارثین استفاده کننده از زمین منتقل می‌شد. 

وقف در میان مصریان 
مردم مصر با وقف اجمالا آشنا بودند. آنان املاکی را به خدایان، معبدها و مقبره‌ها اختصاص می‌دادند تا درآمد آنها به مصرف تعمیرات و نوسازی این مکان‌ها و اقامه مراسم و هزینه کاهنان و خادمان برسد.

در یکی از قدیمی‌ترین لوحه‌های موزه مصر، نقوشی وجود دارد که حکایت از وقف املاک برای برخی از کاهنان می‌کند. مصریان با بهترین شکل «وقف ‌اولادی» آشنا بودند. آنها عین املاکی را حبس می‌کردند و درآمد آنها را به خانواده یا اولاد واقف اختصاص می‌دادند. درآمد این املاک بعد از واقف به اولادش می‌رسید. آنها حق انتقال املاک را به دیگران نداشتند. 

وقف در میان رومیان
 رومیان با نظام موسسات خیریه آشنا بودند. آنها با ایجاد این موسسات، به فقیران و ناتوان‌ها کمک می‌کردند و اموالی را به این موسسات اختصاص می‌دادند تا به مصرف مستمندان برسد.

رومیان فروش و رهن اشیای مقدس را ممنوع می‌شمردند. کسی حق تملک این اشیا را نداشت، زیرا به خدا تعلق داشتند و چیزی که به خدا تعلق دارد، قابل تملک نیست؛‌ از این‌رو می‌توان گفت نظام وقف در میان رومیان مشابه نظام وقف درمیان مسلمانان بوده است. 

وقف در دین اسلام 
پس از ظهور دین اسلام، وقف با تاثیرپذیری از جهان‌بینی اسلامی و اعتقاد به معاد، به صورتی استوار و جهت‌دار مطرح شد. بینش اسلامی باعث شد که روز به روز بر شمار موقوفات افزوده شود، تا جایی که بسیاری از مساجد، مدارس، بیمارستان‌ها، و ... دارای املاک وقفی شدند،

تا از این راه مخارج آنها تامین شود. معصومین(علیهم‌السلام) که الگوهای عملی در مسیر تکامل بشر می‌باشند، در عمل به این موضوع، پیش‌قدم بودند و اموال زیادی را برای مصارف مختلف وقف می‌کردند.

ابن هشام می‌گوید: «نخستین صدقه موقوفه در اسلام زمین های "مخیریق" است که آنها را با وصیت در اختیار رسول خدا(ص) قرار داد و پیامبر(ص) آنها را وقف کرد. شرح جریان بدین قرار است: "مخیریق از عالمان بزرگ اهل کتاب در مدینه بود.

وی مردی ثروتمند بود و پیامبر(ص) را بسیار دوست می‌داشت؛ از این‌رو در روز شنبه‌ای که جنگ اُحد آغاز شد، به یهودیان گفت: شما می‌دانید که یاری دادن محمد(ص) بر شما لازم است، پس برخیزید و او را یاری دهید.

آنها گفتند امروز شنبه است و طبق عقیده خودمان نباید کاری انجام دهیم. مخیریق گفت: شما شنبه‌ای ندارید، سپس اسلحه خود را به دوش گرفت و برای یاری پیامبر(ص) به سمت احد حرکت کرد. وی قبل از حرکت به خویشان خود چنین وصیت کرد: اگر من امروز کشته شدم،

دارایی من در اختیار محمد(ص) خواهد بود تا بنابر رهنمود خدا،‌ در هر راهی که صلاح می‌داند صرف کند. هنگامی که جنگ شروع شد، با دشمنان پیامبر جنگید و کشته شد. پیامبر(ص) اموال او را پذیرفت و وقف کرد. دارایی او هفت نخلستان بود که به "حوائط سبعه" معروف است؛ از این‌رو اولین واقف در اسلام پیامبر اکرم(ص) است که اموال مخیریق را وقف کرد».

حضرت علی(ع) نیز نخلستان‌های زیادی را پس از آباد کردن وقف می‌کرد، همچنین چاه‌ها و قنات‌هایی حفر و سپس آنها را برای مصارف مختلف مسلمانان وقف کرد. امام صادق(ع) می‌فرماید: «پیامبر(ص) زمینی از انفال را در اختیار علی(ع) گذاشت .

و آن حضرت در آن جا قناتی حفر کرد که آب آن همچون گردن شتر فواره می‌زد. امام(ع) آنجا را "ینبع" نامید و آن قنات را وقف زائران خانه خدا کرد». در وقفنامه علی(ع) آمده است:

«علی بنده خدا امیر مومنان، دو مزرعه "ابی نیزر" و"بغیبغه" را برای فقرای مدینه و در راه‌ماندگان وقف کرد تا خداوند روز قیامت چهره او را از حرارت آتش مصون دارد، پس فروخته و بخشیده نمی‌شود».

چشمه‌ای به نام «ام‌العیال» که به برکت آن روستایی بزرگ در کنارش ساخته شد، یکی از موقوفات فاطمه(س) است. این روستا بین مکه و مدینه قرار داشته و بیش از 000 20 نخل خرما در آن وجود داشته است. این چشمه و این روستا توسط فاطمه(س) وقف سادات حسینی شد.

سایر امامان معصوم(ع) نیز موقوفاتی داشته‌اند، از جمله دو باغ در اطراف مدینه به نام‌های «باغ صبا» و «باغ مرجان» وجود دارد که از موقوفات امام حسن مجتبی(ع) یا امام سجاد(ع) است.

حجت‌الاسلام والمسلمین جعفر قلی‌اسدی، ریاست اوقاف استان اصفهان، در مقدمه سرآغاز این کتاب آورده است: «مجموعه حاضر، دروازه‌اى است به یکى از این آموزه‌هاى دینى یعنى مدرسه وقف.

بدیهى است ورود به این مدرسه از طرف طالب مشتاق با مسافر گذرا فرق مى‌کند. اگر مشتاقانه و با نگاهى درس‌آموز بدین مدرسه وارد شویم؛ چه جوهرها که مى‌یابیم و چه گوهرها که اختیار مى‌کنیم . معلمان این مدرسه، همین کهنه اسنادى است که در طول قرن‌ها به زوایاى امن پناه برده و اکنون توفیق رفیق گشته تا آنها را از نزدیک مشاهده کرده بهره ببریم .

اگر مرورى گذرا بر این کهنه اسناد داشته باشیم کلمات و خطبه‌هاى شروع وقفنامه‌ها که با عباراتى متنوع و مشحون از آیات و روایات است خود درسى است مستقل و مکتبى بى‌بدیل .

نحوه بخشش مال دنیوى، رهایى از آمال این جهانى و پیوستن به خیر آن جهانى، آن قدر زیبا و لطیف در اسناد تصویر شده که به حق انسان را به انجام حسنات و خیرات ترغیب مى‌کند. در میان مصارف موقوفات، از مخارج روضه سیدالشهداء حضرت ابا عبدالله‌الحسین(ع) و کمک به زوار آن حضرت گرفته تا ساختن مدرسه و مسجد و بیمارستان، همه درخور توجه است.

تعمیر بناى امامزادگان، تأمین یخ براى عابران تشنه لب، ترویج مذهب حقه جعفرى، اعانت به سادات و مستحقان، ساختن پل و حمام، خواندن زیارت و قرآن، اعزام زوار به عتبات عالیات و... هر‌کدام جلوه‌اى خاص دارد».

سیدصادق حسینی‌اشکوری، ریاست مجمع ذخائر اسلامی نیز می‌نویسد: «گرچه همیشه تصرفات ظالمانه و دستان تجاوزگر عده‌اى سودجو، تعداد قابل توجهى از موقوفات را بر باد فناى تملک سوق داده،

ولى سهم عمده‌اى از میراث به‌جا مانده از پادشاهان و شاهزادگان، متمولان و خیرین، و افرادى که نه بضاعت چندان، بلکه دلى پاک و قلبى آرام داشته‌اند مرهون موقوفاتى است که در گوشه و کنار، آثار خیر انجامِ آنها مشهود است».

وی در ادامه، روش کار توضیح داده شده و در بیان سختی کار انجام شده می‌افزاید: «کار تیمى با تمام محاسنى که دارد؛ مشکلاتى نیز دارد. یک‌دست نمودن کار انجام شده چندان سهل نمى‌نمود. از این رو، از آغاز سعى شد قوانینى تدوین گردد که همه افرادِ گروه، ملزم به رعایت آنها باشند.

در عین حال همیشه در بعضى از سندها موارد جدیدى به‌چشم مى‌خورد که باید تصمیمى جدید اتخاذ مى‌گشت. بنا گذاشتیم هرآنچه در سند نوشته یا حک شده خوانده شود، حتى عبارت امضاها و سجع مهرها و مطالب چاپ شده در حواشى اسناد. چارچوبى نیز براى تقسیم‌بندىِ مطالب اسناد اتخاذ ...

حتى مصارف موقوفات را نیز مشخص کردیم. هرآنچه خود افزودیم داخل قلاب [ ] گذاشتیم تا علاوه بر حفظ امانت، دائره "اصل" و "افزوده" معلوم باشد».

جدی گرفتن اسناد به عنوان منابعی برای پژوهش‌های گسترده فرهنگی در کشور ما پیشینه‌ای دراز ندارد. در آغاز، این توجه بیشتر منحصر به اسناد دیوانی و به منظور پرداختن به تاریخ سیاسی بود،

اما توجه به متن اسناد قضایی و به‌ویژه وقفنامه‌ها و توجه دادن دیگران به اهمیت تاریخی و پژوهشی این دسته از آثار را باید معطوف به تلاش‌های حضرات؛ ایرج افشار، مدرسی‌طباطبایی، منوچهر ستوده، ترابی‌طباطبایی و شادروانان محمدتقی دانش‌پژوه، سپنتا و ... دانست.

با این حال تا پیش از انقلاب تعداد انگشت‌شماری از وقفنامه‌ها امکان انتشار یافته بود. شاید جاری‌بودن موضوع وقف در جامعه ما و نگرانی سازمان اوقاف از روشن شدن اطلاعات موجود در بایگانی‌های اسناد ــ‌به دلایل مختلفی چون نزاع‌های خانوادگی یا اختلافات حقوقی سازمان اوقاف با دیگران‌ــ مهمترین مانع دسترسی محققان به اسناد وقف بوده است.

در سال‌های اخیر برخی از محققان و ادارات اوقاف شهرستان‌ها تلاش کرده‌اند تا اسناد بایگانی‌های خود را منتشر کنند که از این دست می‌توان به برخی از آثار منتشرشده استان‌ها و شهرهای یزد، میبد، نایین، کرمانشاه، کردستان و... اشاره کرد.

بی‌تردید اسناد موقوفات اصفهان را در مقایسه با آثار مشابه منتشر شده باید اثری دقیق و کم‌غلط به حساب آورد. انجام کار به صورت گروهی و دقت‌نظر جمعی، از ویژگی‌های این اثر ارزشمند است.

و البته بنای این نوشته بر ذکر محاسن بسیار این مجموعه نیست. بی‌تردید همکاران این گروه تجربه‌های ارزشمندی کسب کرده‌اند که در صورت تداوم، آینده‌ای بسیار روشن در حوزه سندپژوهی در پیش‌رو خواهند داشت.

ارائه تصویر اسناد یکی از امتیازات هر مجموعه سند است. در این مجموعه نیز تلاش شده است تا تصویر متن اصلی سند در ابتدای متن بازخوانی شده منتشر شود.

سجلات (تنفیذ حاکم شرع و گواهی شهود) از بخش‌های مهم اسنادند. خوشبختانه در کار بازخوانی اسناد این مجموعه، هیچ بخشی از سجلات و مهرها مورد غفلت قرار نگرفته است. اما سجلات هر سند بر اساس مکان قرارگیری به دو یا سه بخش «فراز سند»، «حاشیه راست» و «حاشیه چپ» تقسیم شده است.

یکی از مهمترین امور برای بازنویسی متن اسناد که در ابتدا برای بازخوان سند و در مرحله بعد برای دیگر محققان و مراجعان بسیار مهم و کاربردی است، قراردادن علامت سطرشمار برای اسناد است.

دقت نظر در انتقال متن اسناد در این مجموعه در قیاس با مجموعه‌های منتشر شده بسیار بیشتر است.

مجمع ذخائر اسلامی، از بدو تاسیس در سال 1355 هجری شمسی(1976 میلادی)، تاکنون دوران پرفراز و نشیبی را گذرانده است.

در آن اوان، هنوز تحقیق بر روی آثار عالمان و دانشمندان بزرگ اسلامی رواج نیافته و صورت علمی کنونی را پیدا نکرده بود. مراحل پیدایش یک اثر نیز از بدو تالیف و تحقیق تا صحافی و تولید، قصه‌های خاص خود را داشت.

زمان‌بر و انرژی‌سوز، محدودیت‌های چاپ نیز در آرایه‌های ظاهری کتاب بسیار اثرگذار بود. موسس مجمع ذخائر اسلامی -که چهره فرهنگ ساز او اکنون به‌خوبی شناخته شده- محقق علامه، سیداحمد حسینی‌اشکوری، یک تنه و با پشتوانه شخصی این موسسه را تاسیس کرد.

تلاش وی برای سامان‌یابی امر تحقیق و ترجمه متون اصیل اسلامی در آن زمان ستودنی است. هرچند سختی‌های سامان دهی نیروهای جوان و ناپخته، و امکانات محدود وی، بالاخره پس از چند سال مقاومت و تلاش، سبب شد .

فعالیت‌های شخصی را بر سامان‌دهی گروهی ترجیح داده عملا موسسه راکد بماند، اما آثار محقق اشکوری در طول 30 سال گذشته در قالب ده‌ها اثر تحقیقی و تالیفی شکل‌گرفته و ماندگار شد.

در سال 1376 شمسی(1997 میلادی) فرزند محقق اشکوری، سیدصادق آصف‌آگاه معروف به حسینی‌اشکوری، با نشاطی دوباره به این عرصه گام نهاده و حوزه‌های جدیدی را در دوران سرپرستی خود تجربه نمود.

او با اعتقاد به اینکه همه چیز در فرهنگ کهن اسلامی در حد کمال وجود دارد، به احیای «فرهنگ کهن» در قالب نسخ خطی، اسناد، کتاب‌های چاپ سنگی و سنگ نبشته‌های ممالک اسلامی اهتمام ویژه‌ای نشان داد.

جهت همسویی با عصر نوین اطلاع رسانی، به تولید 11 نرم‌افزار اصیل اسلامی در قالب‌ها و موضوعات جدید، و چند نرم‌افزار کتابخانه‌ای نیز اقدام کرد که نیمی از آنها به علت عدم رعایت قانون کپی‌رایت در ایران، به حد تولید نرسید.

آنچه تولید شد نیز غیر از یک نرم‌افزار قرآنی(فراخوان) که جنبه فراگیرتری داشت، نتوانست به نسخه‌های بعدی ارتقا یابد.

در ادامه، مجمع ذخائر اسلامی، ارتباط با موسسات علمی و فرهنگی، کتابخانه‌ها و دانشگاه‌ها را تجربه کرد. حاصل این ارتباط، تحقیق و تولید ده‌ها اثر در قالب کتاب و پژوهش بوده که پاره‌ای از آنها را می‌توان در حد طرح‌های ملی قلمداد نمود.

این مرکز، با امکاناتی محدود، یکه و تنها ولی با عزمی راسخ، بار سنگین سفر و خطرات آن را بر دوش کشیده به کتابخانه‌های واجد نسخه‌های خطی و متون کهن در داخل ایران و خارج آن، سر زده و از روی کتاب‌های ارزشمند ولی پوسیده و خسته، نسخه دیجیتالی تهیه نمود .

و لبخند جاودانگی این آثار را تجربه کرد. حاصل این تجربه، تهیه بانک بزرگ دیجیتالی متون کهن، بالغ بر 100 هزار نسخه خطی، چاپ سنگی، چاپ قدیمی و نوادر، مجلات و روزنامه‌های قدیمی، اسناد و اوراق تاریخی در قالب بیش از سه میلیون برگ می‌باشد.

طرح تدوین و انتشار «معرفی میراث مخطوط» که به تالیف و چاپ فهارس نسخه‌های خطی و اسناد اختصاص یافته، با حمایت مستقیم موسس مجمع، علامه اشکوری، آغازیده و با استقامت سرپرست مجمع، سیدصادق حسینی‌اشکوری، ادامه یافت.

وی توانست در سالهای 81، 83 و 85 شمسی(2002، 2004 و 2006 میلادی) لوح تقدیر از بزرگداشت حامیان نسخ خطی که از سوی کتابخانه مجلس شورای اسلامی در تهران برگزار می‌شود، دریافت کند.

مجموعه فهارس منتشره گرچه کاستی‌هایی دارد، ولی اکنون به حدی رشد و بالندگی یافته که به حق، جامع‌ترین مجموعه فهارس چاپ شده در ایران است. این طرح در کنار دیگر فعالیت‌ها، سبب شد مجمع ذخائر اسلامی در سال 2006 میلادی نامزد جایزه جهانی یونسکو با عنوان «جیکجی» شود.

علاوه بر این، در عرصه فعالیت‌های بین‌المللی، مجمع ذخائر اسلامی در سال 2007 میلادی در سومین کنفرانس نسخه‌های خطی اسلامی در دانشگاه کمبریج(انگلستان) شرکت کرده و به معرفی مجمع و فعالیت‌های آن خصوصا فعالیت در عرصه کتابخانه دیجیتالی پرداخت.

همکاری مشترک با موسسه «اسکریپتورا» در بروکسل(بلژیک) علاوه بر ایجاد نمایندگی مجمع در بروکسل به چاپ مشترک سه کتاب در حوزه فلسفه اسلامی از دیدگاه غرب انجامید.

نمایندگی مجمع در هندوستان و افعانستان نیز سبب ترویج زبان و فرهنگ فارسی و تقویت روابط فرهنگی کشورهای منطقه شده است.

در سال جاری، ترجمه متون اسلامی به زبان‌های مسلمانان جهان از جمله زبان بنگالی در دستور کار مجمع قرار گرفته، و سایت مجمع نیز در نیمه اول سال به هشت زبان زنده دنیا ترجمه شده و فعالیت نوینی را آغاز کرد.

ضرورت حفظ و احیای نسخه‌های خطی، سبب تاسیس «دارالفنون» به عنوان زیر مجموعه مجمع ذخائر و تاسیس کلاس‌های «مدرسه مخطوطات» در دارالفنون شد. اساتید مجرب در رشته‌های مرتبط با نسخه‌های خطی و اسناد به این مدرسه دعوت شده و به تدریس و کارآموزی پرداختند. اکنون دانشجویان این مدرسه، به فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی و اسناد اشتغال دارند.

از طرح‌های مهم انجام شده در این موسسه، بازخوانی اسناد موقوفات است که مهمترین آنها اسناد موقوفات اصفهان در قالب دوازده جلد بوده است.

عنایت به سنگ‌نوشته‌های اسلامی(کتیبه‌های ابنیه اسلامی، سنگ مزارات و ...) به خلق آثار مهمی در شناسایی مزارات هند، پاکستان، افغانستان و ایران انجامید.

اکنون در سال جاری، اهتمام مجمع ذخائر اسلامی، به انتشار دیگر مجموعه فهرستگان نسخه‌های خطی، چاپ آثار نفیس هنری، و توسعه انجمن اینترنتی «ایزمجمع» (WWW.ISMAJMA.COM) معطوف شده که بتوان علاقه‌مندان به فرهنگ، تاریخ، هنر و ادب را در فراخوانی تخصصی گرد هم آورده، و انجمن اینترنتی بزرگی را در این حوزه شکل داد.

در حال حاضر، علاقه‌مندان پژوهش بر روی نسخه‌های خطی و متون کهن، برای دستیابی به نسخه مورد نظر می‌توانند به بانک دیجیتالی مجمع ذخائر اسلامی و سایت WWW.ZAKHAIR.NET امیدوار باشند.

طبق توافق انجام شده با فروشگاه مرکز پژوهشی میراث مکتوب در تهران، به جهت تسهیل در تهیه کتاب‌های مجمع، علاقه‌مندان می‌توانند کلیه کتاب‌های منتشره مجمع ذخائر را از دفتر میراث مکتوب در پایتخت تهیه کنند.

چاپ اول کتاب «اسناد موقوفات اصفهان (دفتر پنجم)» در شمارگان 1000 نسخه و در 496 صفحه، از سوی مجمع ذخائر اسلامی قم منتشر و راهی بازار نشر شد.


* این مقاله در تاریخ 1402/10/30 بروز رسانی شده است.
https://www.ibna.ir/news/57850